پـــێـــناســــه‌: آموزش خواندن و نوشتن به زبان کردی

مقدمه

زبان کردی یکی از شاخه های زبان های هند و اروپایی است که بوسیله کردهایی که اکثریت آنها در آسیای غربی سکنی گزیده اند، بکار برده میشود. جمعیت کردها نزدیک به 30 میلیون نفر تخمین زده شده است. بر اساس تقسیمبندی جغرافیایی، شاخه های اصلی زبان کردی عبارتند از کردی شمال (کرمانجی)، کردی مرکز (سورانی)، و کردی جنوب (کرمانشاهی، فیلی، کلهری، لکی). در تقسیم بندی دیگری که معیارهای دیگری نظیر سازمان ایلی، اشتراک گویش، و جغرافیای پیوسته را در نظر گرفته است، زبان کردی را میتوان به 6 دسته تقسیمبندی کرد: ۱- کرمانجی ۲-کلهری۳- زازا- گوران ( هورامی ) ۴- لری ۵- سورانی ۶- لکی. که هرکدام از این ها نیز خود دارای زیرشاخه های مختلفی هستند.

با توجه به گستردگی کردها در کشورهای مختلف، اگر چه با جغرافیای پیوسته، نویسه زبان کردی تحت تاثیر سیاستهای نوشتاری آن کشورها بوده است. در گذشته زبان کردی تنها با نویسه آرامی نوشته می‌شد؛ اما پس از جنگ جهانی اول و در پی جایگزینی نویسه آرامی در ترکیه با نویسه لاتین، در این کشور کردی با نویسه لاتین نگاشته میشد. بر همین اساس کردهای ساکن شوروی سابق نیز نویسه سیریلیک را برای نگارش بکار می‌برده اند.

در این مقاله میکوشیم تا نویسه های لاتین و آرامی را برای زبان کردی معرفی کرده و نحوه خواندن و نوشتن آن را توضیح دهیم. لازم به ذکر است که آموزش دستور زبان کردی برای شاخه های مختلف آن و واژگان این زبان بحث مفصلی را میطلبد که خارج از منظور این مقاله میباشد.

این مقاله مشتمل بر 4 قسمت است. در بخش اول انواع نویسه های زبان کردی مورد بررسی میشوند. بخش دوم نحوه خواندن و نوشتن با نویسه های لاتین و آرامی توضیح داده خواهد شد. در بخش سوم نحوه استفاده نصب و استفاده از فونتهای کردی که در یکی از صفحات فعال به اشتراک گذاشته شده بود، با ویرایشی اندک، ارائه می گردد. در بخش انتهایی نیز مراجع مورد استفاده برای گردآوری مقاله معرفی خواهد شد.

نویسه های زبان کردی

در قسمت های مختلف مناطق کرد نشین، الفبای زبان کردی را با نویسه های مختلفی می نگارند. کرمانجیِ لاتین و سیریلیک در بخش شمالی مناطق کردنشین و سورانیِ آرامی در بخش مرکزی و جنوبیِ آن رواج دارد. در جدول 1 این نویسه های مختلف با هم مقایسه شده اند. همانطور که مشاهده میشود الفبای سورانی همانند الفبای فارسی است و اکثر حروف آن در چهار حالت مختلف جدا (Isolated)، ابتدای کلمه (Initial)، وسط کلمه (Medial) و انتهای کلمه (Final) به صورت های مختلفی نوشته میشوند در حالی که برای نویسه های دیگر تنها دو صورت نوشتاری بزرگ و کوچک وجود دارد.

جدول 1: الفبای زبان کردی با نویسه های مختلف

نویسه کرمانجی لاتین در سال 1932 توسط جلالت علی بدرخان ارائه شد و از آن پس بتدریج در میان کردهای ترکیه و سوریه و ارمنستان رواج پیدا کرد بطوری که امروزه کردهای آن مناطق کردی را با این نویسه مینگارند. نویسه سورانی در کردستان ایران و عراق رواج دارد و همانطور که از جدول 1 دیده میشود بعضی از حروف آن در نگارش فارسی و عربی موجود نمی باشد. اما نویسه Yekgirtú که الفبای متاخر است ترکیبی‌ است از الفبای لاتین همراه با تغییرات جزئی در نشان‌ها و علائم جدید که استفاده از آن را برای کاربران مختلف آسانتر ساخته و انعطاف بیشتری بدان بخشیده است. مهمترین ویژگی های این نویسه پوشش دیالکت های مختلف زبان کردی و بهینه بودن آن برای استفاده در فناوری اطلاعات و اینترنت میباشد.

آموزش نویسه های کردی (لاتین و آرامی)

زبان کردی دارای 8 حرف صدادار است که نحوه نگارش آن ها در نویسه های مختلف، متفاوت است که در جدول 2 نشان داده شده است:

کرمانجی

مثال

Yekgirtú

مثال

سورانی

مثال

فارسی

مثال

انتها

وسط

ابتدا

جدا

انتها

وسط

ابتدا

جدا

û Û

Ûranûs

Ú ú

Úranús

ـوو

ـوو-

ئوو-

وو

ئورانوس

ـو

ـو-

او-

اورانوس

u U

Utaq

U u

Utaq

ـو

ـو-

ئو-

ئوتاق

اتاق

o O

Ordon

O o

Ordon

ـۆ

ـۆ-

ئـۆ-

ئـۆرد ۆن

اُردُن

î Î

Îbrahîm

Í í

Íbrahím

ـی

ـیـ

یـ

ئیبراهیم

ـی

ـیـ

یـ

ایبراهیم(ابراهیم)

i I

Jin

I i

Jin

بزرۆكه‌ (نانووسگێت)

ژن

نوشته نمیشود

ژن(زن)

ê Ê

Êran

É é

Éran

ـێ

ـێـ

ێـ

ئیران

اِران(ایران)

e E

Esb

E e

Esb

ـه

ـه-

ئه-

ـه

ئه سب

اَسب

a A

Aram

A a

Aram

ـا

ـا-

ئا-

ئارام

ـا

ـا-

آ-

آرام

جدول 2: حروف صدادار در زبان کردی

همانطور که در جدول 2 دیده میشود، حرف صدادار "i" (در کردی بزرۆكه)، تنها در رسم الخط لاتین نوشته میشود. برای مثال در کلماتی نظیر mişk (موش) یا mirdin (مُردن).

همچنین کردی دارای 23 حرف بیصداست که در جدول 3 نشان داده شده است:

سورانی	کرمانجی	Yekgirtú	فارسی
ئ	-	-	ا
ب	b	b	ب
پ	p	p	پ
ت	t	t	ت
ج	c	j	ج
چ	ç	c	چ
ح	-	h’	ح
خ	x	x	خ
د	d	d	د
ر	r	r	ر
ڕ	-	rr	-
ز	z	z	ذ، ز، ظ
ژ	j	jh	ژ
س	s	s	ث، س، ص
ش	ş	sh	ش
ع	-	‘	ع
غ	x	xh	غ
ف	f	f	ف
ڤ	v	v	و
ق	q	q	ق
ک	k	k	ک
گ	g	g	گ
ل	l	l	ل
ڵ	-	ll	-
م	m	m	م
ن	n	n	ن
و	w	w	و
ه	h	h	ه
ی	y	y	ی

جدول 3: حروف بی صدا در زبان کردی

برای فهم بهتر نحوه نگارش با نویسه های مختلف زبان کردی، در جدول 4 شعری از سعدی با نگارش فارسی آورده شده است، سپس همان شعر (بدون ترجمه) با نویسه های مختلف زبان کردی در خانه های جدول قرار داده شده است.

فارسی	بنی آدم اعضای یکدیگرند ... که در آفرینش ز یک گوهرند چو عضوی به درد آورد روزگار ... دگر عضوها را نماند قرار تو کز محنت دیگران بی غمی ... نشاید که نامت نهند آدمی
سورانی	به‌نی ئاده‌م ئه‌عزای یێکدیگه‌ره‌ند ... کێ ده‌ر ئافه‌رینێش زێ یێک گه‌وهه‌ره‌ند چۆ عۆزڤی به‌ ده‌رد ئاڤه‌ره‌د ڕووزێگار ... دێگه‌ر عۆزڤها را نه‌مانه‌د قه‌رار تۆ که‌ز مێحنه‌تێ دیگه‌ران بی غه‌می ... نه‌شایه‌د کێ نامه‌ت نه‌هه‌ند ئاده‌می
کرمانجی	benî adem ezayê yêk dîgerend ... kê der aferînêş zê yêk gowherend ço ozvî bê derd avered rûzêgar ... dêger ozwha ra nemaned qerar to kez mêhnetê dîgeran bî xemî ... neşayed kê namet nehend ademî
Yekgirtú	bení adem e'zayé yék dígerend ... ké der aferínésh zé yék gowherend co ozví bé derd avered rúzégar ... déger ozwha ra nemaned qerar to kez méh'neté dígeran bí xhemí ... neshayed ké namet nehend ademí

جدول 4: نحوه نگارش کردی با نویسه های لاتین و آرامی

خوشبختانه در سال های اخیر تلاش های جدی و موثری برای احیای زبان کردی و تثبیت استفاده از نویسه های مختلف آن در رسانه های مختلف صورت گرفته است. در بخش بعدی مقاله نحوه نصب و استفاده از فونت های کردی در رایانه توضیح داده خواهد شد.

آموزش نصب و استفاده از فونت های کردی

زبان کردی دارای دو رسم‌الخط استاندارد است؛ یکی رسم‌الخط آرامی و دیگری رسم‌الخط لاتین. به دلیل رشد روزافزون متون و نوشتارهای رایانه‌ای و علاقه بسیاری از کاربران رایانه جهت استفاده از این رسم‌الخط‌ها در ارتباطات اینترنتی خود، در این نوشته سعی می‌شود به صورت ساده و مختصر چگونگی نصب و استفاده از این دو نوع رسم‌الخط بر روی رایانه توضیح داده شود. این نوشتار برای سیستم عامل Windows XP تهیه شده است، ولی روال استفاده از این نرم‌افزارها در دیگر سیستم عامل‌ها هم به همین ترتیب است.

جهت استفاده از هر زبان یا صفحه کلیدی ابتدا باید این زبان یا صفحه کلید به لیست زبان‌ها یا صفحه کلیدهای مورد استفاده در سیستم عامل شما اضافه شود. برای این منظور باید از مسیر زیر به برگه مربوط به اضافه کردن زبان یا صفحه کلید (شکل ١، بسته به زبان‌های نصب شده بر روی سیستم شما این شکل می‌تواند اندکی متفاوت باشد) رفت:

Control Panel/Regional and Language Options ==> Language ==> Details

همچنانکه در شکل ١ می‌بینیم، در این قسمت می‌توان با استفاده از گزینه‌های مربوطه زبان یا صفحه کلید خاصی را انتخاب کرد. در اینجا لازم است توجه شود که می‌توان به هر زبان چند صفحه کلید متفاوت اختصاص داد. در شکل زیر هر کدام از زبان‌های انگلیسی و فارسی دارای تنها یک صفحه کلید هستند. جهت اضافه کردن زبان یا صفحه از میان لیست زبان‌ها و صفحه کلیدهای موجود، گزینه مورد نظر خود را انتخاب کرده و به سیستم اضافه (Add) می‌کنیم. همچنین می‌توان از گزینه Remove برای حذف هر کدام از زبان‌های اضافه شده به این لیست استفاده کرد.

شکل 1: برگه جزئیات تنظیمات زبان

برای استفاده از صفحه کلید کردی در رایانه خود ابتدا باید این صفحه کلید به لیست صفحه کلیدهای تعریف شده برای سیستم عامل مورد استفاده اضافه شود. با نصب سیستم عامل (برای نمونه ویندوز) به صورت پیش‌فرض زبان یا صفحه کلیدی به نام کردی وجود ندارد. با این وجود جهت تعریف این صفحه کلیدها و اضافه کردن آنها به این لیست، نرم‌افزارهای متنوعی وجود دارند که در صورت نصب آنها این صفحه کلیدها به لیست مربوطه اضافه می‌شوند. برای نمونه می‌توان از نرم‌افزارهای موجود در وب‌پیج زیر استفاده کرد:

http://www.kurditgroup.org/download/1283/unikurdweb.exe

در این وب‌پیج (که شمای ظاهری صفحه اصلی آن در شکل ٢ نشان داده شده است) نرم‌افزارهای متنوعی قابل دسترسی هستند که عبارت از:

1- یک بسته نرم‌افزاری شامل نرم‌افزارهای خاص معرفی دو صفحه کلید کردی همراه با فونت‌های مناسب رسم‌الخط کردی برای سیستم عامل Windows 7

2- یک بسته نرم‌افزاری شامل نرم‌افزارهای خاص معرفی دو صفحه کلید کردی همراه با فونت‌های مناسب رسم‌الخط کردی برای سیستم عاملWindows XP

3- مجموعه‌ای شامل ٤٠ فونت مناسب رسم‌الخط کردی

4- نرم‌افزار خاص معرفی صفحه کلید آرامی زبان کردی به سیستم عامل Windows

5- نرم‌افزار خاص معرفی صفحه کلید لاتین زبان کردی به سیستم عامل Windows

6- نرم‌افزار خاص معرفی صفحه کلید لاتین زبان کردی به سیستم عامل Mac

شکل ٢: شمای ظاهری صفحه اصلی وب‌پیج kurditgroup

در صورت دانلود و نصب صفحه کلید مورد نظر (برای نمونه گزینه‌های شماره ٤ و ٥) این صفحه کلیدها به لیست صفحه کلیدهای موجود بر روی سیستم اضافه می‌شوند، ولی جهت استفاده از آنها باید این صفحه کلیدها به لیست صفحه‌کلیدهای مورد استفاده در سیستم شما هم اضافه شود.

صفحه کلید آرامی موجود بر روی وب‌پیج بالا دارای ایراد کوچکی است و آن اینکه حرف "ە" جدا (معادل حرکت فتحه در زبان‌های عربی و فارسی) به صورت مجموع دو کاراکتر پیاده شده است. این مسئله باعث می‌شود که این حرف در برخی از محیط‌های نرم‌افزاری به کاراکتر بعدی متصل شود (البته ممکن است در زمان مطالعه این نوشته این مشکل رفع شده باشد)، لذا پیشنهاد میشود که برای صفحه کلید لاتین از نرم‌افزار موجود بر روی وب‌پیج بالا استفاده کرده و نرم‌افزار مخصوص معرفی صفحه کلید آرامی را از وب‌لاگ زیر (شکل ٣) دانلود کنید:

http://karduuok.blogfa.com/post-17.aspx

شکل :٣ شمای ظاهری صفحه اصلی وب‌لاگ karduuok

در هر حال در صورت نصب این نرم‌افزارها صفحه کلیدهای مربوطه به سیستم عامل شما اضافه می‌شوند و می‌توان جهت اضافه کرد این صفحه کلیدها به صفحه کلیدهای مورد استفاده مطابق دستورالعمل‌های زیر عمل کرد:

برای افرادی که از یک رسم‌الخط لاتین (همچون انگلیسی) و یک رسم‌الخط آرامی (همچون فارسی) استفاده می‌کنند پیشنهاد میشود که از دو زبان (برای نمونه انگلیسی و فارسی) استفاده کنند که هر کدام از زبان‌ها خود شامل دو صفحه کلید مجزا (برای نمونه زبان انگلیسی دارای دو صفحه کلید انگلیسی و کردی لاتین و زبان فارسی دارای دو صفحه کلید فارسی و کردی آرامی) باشد. در این صورت با سویچ کردن مناسب میان زبان‌ها و صفحه کلیدها به سادگی می‌توان رسم‌الخط مورد نظر را انتخاب کرد. در ادامه به صورت تصویری این ساختار تشریح می‌شود. البته لازم به ذکر است که با نصب سیستم عامل ویندوز، زبان فارسی و دیگر زبان‌های با رسم‌الخط راست به چپ به صورت پیش‌فرض بر روی سیستم عامل نصب نمی‌شود و جهت نصب آن باید از مسیر زیر

Control Panel/Regional and Language Options ==> Language

به برگه مربوط به اضافه کردن فایل‌های مربوط به این گونه زبان‌ها (شکل ٤) رفته و گزینه مربوطه (در شکل با مستطیل قرمز رنگ مشخص شده است) را انتخاب کرده و بعد روی Ok کلیک کنید تا این فایل‌ها به سیستم شما اضافه شود. این فایل‌ها‌ بر روی سی دی ویندوز قرار دارند، لذا برای اضافه کردن این فایل‌ها می‌توان از این سی دی استفاده کرد.

شکل ٤: برگه تنظیمات زبان

جهت اضافه کردن صفحه کلید کردی آرامی، از میان لیست زبان‌ها و صفحه کلیدهای موجود (مستطیل پایین تنظیم زبان‌ها در شکل ١) زبان فارسی را انتخاب کرده و سپس گزینه Add برگه را انتخاب می‌کنیم (شکل ٥). سپس با انتخاب گزینه Keyboard Layout/IME از میان لیست صفحه کلیدهای موجود، صفحه کلید کردی آرامی را انتخاب کرده و در پایان گزینه OK را انتخاب می‌کنیم. باید توجه کرد که به صورت پیش‌فرض چنین صفحه کلیدی وجود ندارد ولی در صورت نصب نرم‌افزار مربوطه مطابق فوق، این صفحه کلید به این لیست اضافه می‌شود. همچنین بسته به نرم‌افزار مورد استفاده برای اضافه کردن صفحه کلید، اسم صفحه کلید اضافه شده ممکن است متفاوت باشد. برای نمونه در صورت استفاده از نرم‌افزارهای موجود بر روی دو وب پیج‌معرفی شده در بالا، اسم صفحه کلید اضافه شده به ترتیب Kurdi Sorani Bahdini و Kurdish (Arabic Scripts) خواهد بود.

شکل ٥: اضافه کردن صفحه کلید آرامی

پس از اضافه کردن این صفحه کلید برگه مربوطه به صورت شکل ٦ خواهد بود که در آن زبان فارسی دارای دو صفحه کلید فارسی و کردی است.

شکل ٦: برگه جزئیات تنظیمات زبان پس از اضافه کردن صفحه کلید آرامی

نظیر همین کار را می‌توان برای اضافه کردن صفحه کلید کردی لاتین هم انجام دارد. این کار در شکل ٧ نشان داده شده است. برای این منظور از میان لیست زبان‌ها و صفحه کلیدهای موجود (مستطیل پایین برگه تنظیم زبان‌ها در شکل ١) زبان انگلیسی را انتخاب کرده و سپس گزینه Add را انتخاب می‌کنیم (شکل ٦). سپس با انتخاب گزینه Keyboard Layout/IME از میان لیست صفحه کلیدهای موجود، صفحه کلید کردی لاتین را انتخاب کرده و در پایان گزینه OK انتخاب را می‌کنیم.

شکل ٧: اضافه کردن صفحه کلید لاتین

در پایان برگه مربوطه به صورت شکل ٨ خواهد بود. با انتخاب گزینه OK عملیات نصب این دو صفحه کلید به پایان می‌رسد.

شکل ٨: برگه جزئیات تنظیمات زبان پس از اضافه کردن صفحه کلیدهای آرامی و لاتین

حال جهت تسهیل تغییر زبان و صفحه کلیدهای موجود میبایست که از میان‌برهای موجود برای این کار استفاده کرد. به صورت پیش‌فرض با انتخاب همزمان کلیدهای شیفت (Shift) و آلت(Alt) می‌توان بین زبان‌های موجود (در این ساختار دو زبان انگلیسی و فارسی) سویچ کرد. همچنین به صورت پیش‌فرض با انتخاب همزمان کلیدهای شیفت و کنترل (Ctrl) می‌توان میان صفحه کلیدهای موجود در هر زبان (در این ساختار هر کدام از زبان‌ها دارای دو صفحه کلید است) سویچ کرد. همچنین توجه شود که این میان‌برها را می‌توان تغییر داد. برای این کار باید از پایین برگه مذکور (شکل ٨) گزینه Key Settings را انتخاب کرده و از میان گزینه‌های موجود گزینه مناسب را انتخاب کرد. البته عموماً نیازی به انجام این کار نیست. در پایان سیستم مورد استفاده شامل دو زبان خواهد بود که هر کدام از زبان‌ها دارای دو صفحه کلید متفاوت است و به سادگی می‌توان بین زبان‌ها (با انتخاب همزمان کلیدهای آلت و شیفت) و بین صفحه کلیدها (با انتخاب همزمان کلیدهای کنترل و شیفت) سویچ کرد.

چیدمان کلیدها بر روی صفحه کلید کردی لاتین منطبق بر کلیدهای معمول در صفحه کلید انگلیسی است، تنها تفاوت آن در وجود چند حرف خاص رسم‌الخط کردی لاتین است. این حرف‌ها در گوشه بالای سمت راست صفحه کلید تعبیه شده‌اند که به سادگی می‌توان محل قرار گرفتن آنها را پیدا کرد. همچنین چیدمان کلیدهای صفحه کلید آرامی هم منطبق بر چیدمان صفحه کلید لاتین است. این چیدمان با فشردن و بدون فشردن کلید شیفت به ترتیب در شکل‌های (٩-الف) و (٩-ب) نشان داده شده است.